โครงสร้างและกลไกของมาตรฐานเกษตรอินทรีย์ PGS กินสบายใจ
การรับรองมาตรฐานเกษตรอินทรีย์แบบชุมชนมีส่วนร่วมของเครือข่ายเกษตรกรกินสบายใจ ได้เริ่มต้นตั้งแต่วันที่มีการเปิดตลาดนัดสีเขียวกินสบายใจแล้ว เพียงแต่ยังไม่ใช่ระบบรับรองฯเต็มระบบ มีการดำเนินงานภายใต้แนวคิด “การสร้างหลักประกันความเชื่อมั่นระหว่างผู้ผลิตและผู้บริโภคเพื่อพัฒนาคุณภาพและมาตรฐานเกษตรอินทรีย์กินสบายใจ “ ซึ่งมีโครงสร้าง กลไก มีกฎ ระเบียบ หรือกติกาที่มาจากทุกคนในตลาดร่วมกันคิดร่วมกันร่าง แต่ยังขาดการจัดทำกระบวนการ ขั้นตอนการทำงาน และระบบเอกสารที่ถูกต้อง นำมาสื่อสารต่อผู้เกี่ยวข้อง เช่น หน่วยงานภาครัฐ หรือผู้บริโภค
ปี 2559 จึงเริ่มต้นพัฒนาระบบการรับรองมาตรฐานเกษตรอินทรีย์แบบชุมชนมีส่วนร่วม หรือ PGS กินสบายใจ อย่างเต็มระบบ โดยมีการขั้นตอน หรือรายละเอียดดังนี้
1. การทำความเข้าใจแนวคิดของการทำเกษตรอินทรีย์ซึ่งมีหลักการสำคัญ 4 ข้อ ได้แก่ การเอาใจใส่ (Care) สุขภาพ (Health) ระบบนิเวศน์และสิ่งแวดล้อม (Ecology) และความเป็นธรรม (Fairness) โดยมีอักษรย่อคือ CHEF รวมทั้งแนวคิดของการรับรองมาตรฐานเกษตรอินทรีย์ หลักการและกระบวนการของ PGS ที่เน้นการมีส่วนร่วมของทุกฝ่าย
โดยหลักการของ PGS ประกอบไปด้วย
– การมีวิสัยทัศน์ร่วม (shared vision) คือการร่วมกันกำหนดเป้าหมาย และวิสัยทัศน์ของกลุ่ม
– มีส่วนร่วม (participatory) ร่วมวางแผน ตัดสินใจในการดำเนินกิจกรรม กำหนดกฎระเบียบ กติกา หรือมาตรฐานร่วมกัน เช่น บทลงโทษ ออกแบบกระบวนการหรือขั้นตอนการดำเนินงานร่วมกัน เช่น กระบวนการตรวจแปลง การประชุมกลุ่ม การฝึกอบรม ตลอดจนร่วมประเมินผลการทำงาน
– กระบวนการเรียนรู้และการแลกเปลี่ยนความคิดเห็น (learning process) เป็นจุดแข็งของกระบวนการรับรองมาตรฐานเกษตรอินทรีย์แบบชุมชนมีส่วนร่วม ซึ่งอาจดำเนินการในหลายรูปแบบ เช่น เวทีการประชุมในระดับภาพรวมโครงการร่วมกับทุกภาคส่วน เวทีของผู้ผลิต การประชุมระดับกลุ่มย่อย เป็นต้น เพื่อให้ข้อมูลข่าวสาร ความรู้ในประเด็นที่เกี่ยวข้อง และรับฟังข้อคิดเห็น ข้อเสนอแนะจากเกษตรกรผู้ผลิต นำไปพัฒนาให้เกิดความร่วมมือของการทำเกษตรอินทรีย์ที่มีความยั่งยืน รวมทั้งสื่อสารสู่ผู้บริโภค หรือสาธารณะ เป็นต้น นอกจากนี้กระบวนการเรียนรู้ยังหมายถึงการร่วมในกระบวนการตรวจรับรองแปลง เพื่อประเมินผล และตรวจสอบความเข้าใจในมาตรฐาน วิธีปฏิบัติในแปลงที่ถูกต้องตามมาตรฐาน เป็นต้น
– ความโปร่งใสเป็นธรรม (transparency) คือการกำหนดระบบประกันคุณภาพและผลผลิตร่วมกัน เช่น มีระบบเอกสารที่ชัดเจน มีระบบการตรวจประเมินภายใน มีการลงโทษหากไม่ปฏิบัติตาม มีฐานข้อมูลของสมาชิกผู้ผลิตและรายละเอียดของการปฏิบัติตามมาตรฐาน มีการดำเนินงานด้วยความโปร่งใส ตรวจสอบย้อนกลับได้ และมีการสื่อสารสู่สาธารณะอย่างต่อเนื่อง
– ความไว้วางใจในกันและกัน (trust) เป็นกระบวนการเชื่อมร้อยทั้งเกษตรกร คณะกรรมการ ผู้บริโภคหลังจากได้ผ่านกระบวนการการมีส่วนร่วม การแลกเปลี่ยนความคิดเห็น การดำเนินงานด้วยความโปร่งใสมาแล้ว จะเกิดความไว้วางใจ และให้การสนับสนุนซึ่งกันและกัน โดยเปิดโอกาสให้ผู้บริโภคได้ตรวจสอบเกษตรกรผู้ผลิตตามความเหมาะสม รวมทั้งมีกิจกรรมแลกเปลี่ยนเรียนรู้ในแปลงร่วมกัน เช่น กิจกรรมคนกินพบคนปลูก เป็นต้น
– ความสัมพันธ์แนวราบ (horizontality) เป็นการจัดวางโครงสร้างกลุ่มแนวราบ มีการตัดสินใจที่ถ่วงดุลกัน ผ่านมติของคณะกรรมการ และมีการหมุนเวียนบทบาทหน้าที่ ความรับผิดชอบงานของผู้คนที่เกี่ยวข้อง เพื่อให้เกิดการเรียนรู้ร่วมกัน
2. การจัดทำกฎ กติกาที่เป็นมาตรฐาน PGS กินสบายใจ ประกอบไปด้วย มาตรฐานการผลิตผักผลไม้อินทรีย์ มาตรฐานการแปรรูป มาตรฐานตลาด มาตรฐานการจำหน่ายอาหาร ซึ่งในปี 2560 – 2561 ยังไม่ได้ รับรองการผลิตข้าวอินทรีย์ เนื่องจากมีกระบวนการตรวจที่ซับซ้อนมากกว่าพืชผัก แต่อนุญาตให้เกษตรกรแสดงใบรับรองข้าวอินทรีย์จากหน่วยรับรองอื่นๆ เช่น Organic Thailand หรือ มกท. โดยมีการเปิดเวทีให้เกษตรกรจำนวนกว่า 150 คน เข้ามาร่วมเรียนแนวคิดและหลักการเกษตรอินทรีย์ ก่อนจะร่วมออกแบบมาตรฐานเกษตรอินทรีย์ โดยจัดขึ้นในวันที่ 14 ตุลาคม 2561 และมีการพัฒนามาตรฐานอย่างต่อเนื่อง เช่น ในปี พ.ศ. 2562 เพิ่มการตรวจรับรองข้าวอินทรีย์ ปี พ.ศ.2563 เพิ่มการตรวจรับรองปศุสัตว์กินสบายใจ
3.การจัดทำโครงสร้าง กลไกการทำงาน ประกอบไปด้วย คณะกรรมการพิจารณารับรอง ผู้ตรวจแปลง คณะกรรมการตลาด พร้อมบทบาทหน้าที่ มีดังต่อไปนี้
คณะกรรมการพิจารณารับรอง ซึ่งเป็นตัวแทน 11 หน่วยงาน และในปี พ.ศ. 2563 มีคณะกรรมการพิจารณารับรองเพิ่มอีก 1 หน่วยงาน รวมเป็น 12 หน่วยงาน ซึ่งบทบาทหน้าที่ พิจารณารับรองมาตรฐานให้แก่เกษตรกร ได้แก่
1.นางสาวพรรณี เสมอภาค ประธานคณะกรรมการดำเนินงาน สหกรณ์เกษตรอินทรีย์จำกัด (ประธานคณะกรรมการ)
2.ภก.คำภีร์ เขตมนตรี รองนายแพทย์สาธารณสุขจังหวัดอุบลราชธานี (คณะกรรมการ)
3.นายสุทัศน์ ตริยางกูรศรี รองประธานกรรมการบริษัทสินทรัพย์ก้าวหน้าคอปอเรชั่นจำกัด (คณะกรรมการ)
4.นายอรรถยา ลาพ้น นักวิชาการเกษตรชำนาญการสำนักงานเกษตรจังหวัดอุบลราชธานี (คณะกรรมการ)
5.นางสาวศิริพรรณ จันดาพืช นักวิชาการพาณิชย์ปฏิบัติการ สำนักงานพาณิชย์จังหวัดอุบลราชธานี (คณะกรรมการ)
6.นายแพทย์พงศธร ศุภอรรถกร ผู้อำนวยการโรงพยาบาลมะเร็งอุบลราชธานี คณะกรรมการ
7.ผศ.บุญทิวา พ่วงกลัด อาจารย์คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี (คณะกรรมการ)
8.ดร.กฤตยา อุทโธ นักวิชาการ อาจารย์คณะบริหารศาสตร์ มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี คณะกรรมการ
9.นางสาวศิริพร สมยา ผู้จัดการสหกรณ์การเกษตรไร้สารเคมีจำกัด (คณะกรรมการ)
10.นายนพพร พันธุ์เพ็ง ประธานกรรมการ มูลนิธิสื่อสร้างสุข (คณะกรรมการ)
11.นางสาวคนึงนุช วงศ์เย็น ผู้รับผิดชอบโครงการกินสบายใจ มูลนิธิสื่อสร้างสุข (คณะกรรมการ)
12.นายเอนก ยั่วยวน ตัวแทนเกษตรกร ผู้ตรวจแปลงภายในสหกรณ์เกษตรอินทรีย์จำกัด (คณะกรรมการ)
ผู้ตรวจแปลง จำนวน 3 คน ที่มีหน้าที่ตรวจแปลงเกษตรกรและเป็นผู้ส่งเสริมเกษตรอินทรีย์โดยมีการให้ความเข้าใจเรื่องมาตรฐาน และกระบวนการรับรอง เทคนิคการทำเกษตรอินทรีย์แก่เกษตรกร ได้แก่
1. นายอเนก ยั่วยวน
2. นายเอกลักษณ์ นพรัตน์
3. นายจักรี สมบูรณ์
นอกจากนี้ยังมีการจัดทำระบบควบคุมภายในกลุ่ม ในปี 2563 ที่กำหนดให้มีผู้ตรวจแปลงประจำกลุ่ม เพื่อทำหน้าที่ตรวจแปลงสมาชิก และตรวจแปลงไขว้กลุ่ม
คณะกรรมการตลาดนัดสีเขียวกินสบายใจ จำนวน 9 คน ที่มีบทบาทหน้าที่ในการกำกับดูแลการดำเนินงานของตลาดให้อยู่ในระเบียบและมาตรฐานเกษตรอินทรีย์ PGS กินสบายใจ ได้แก่
1.นายพุ่ม วงศ์เย็น ประธานตลาด
2.นายธวัชชัย นนทะสิงห์ ผู้จัดการตลาด
3.นางศรีสุดา ทองคำห่อ เหรัญญิก
4.นางหอมไกร พิณทอง คณะกรรมการ
5.นางสาวนงเยาว์ สายงาม คณะกรรมการตลาด
6.นายชาญชัย สมศรี คณะกรรมการตลาด
7.นางสาวธัญยธรณ์ สิทธิชัยพรนิธิ คณะกรรมการตลาด
8.นางดวงใจ นนทะสิงห์ คณะกรรมการตลาด
9.นางสาวศิริพร สมยา เลขานุการ
นอกจากนี้ในปี พ.ศ. 2562 มีการขยายตลาดเพิ่มอีก 5 แห่ง ได้นำรูปแบบการดำเนินงานจากตลาดนัดสีเขียวกินสบายใจห้างสุนีย์ไปประยุกต์ใช้ทั้งแนวคิดและการบริหารจัดการตลาด
4. มีกระบวนการตรวจแปลงแบบมีส่วนร่วม ตั้งแต่ระดับบุคคล ระดับกลุ่ม โดยจัดทำขั้นตอน หรือกระบวนการทำงานที่เป็นลายลักษณ์อักษร สร้างความรู้ความเข้าใจให้แก่เกษตรกรและผู้เกี่ยวข้อง
5. มีการตรวจแปลง โดยตัวแทนหน่วยงานคณะกรรมการพิจารณารับรอง 12 หน่วยงาน
6. จัดทำระบบเอกสารที่เกี่ยวข้อง เช่น ใบสมัคร แบบฟอร์มการตรวจแปลง ระบบข้อมูลให้สามารถตรวจสอบย้อนกลับได้
7. มีกระบวนการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ระหว่างเกษตรกรผู้ผลิต ผู้บริโภค และหน่วยงานคณะกรรมการพิจารณารับรอง
8. มีการประชุมพิจารณารับรองมาตรฐานเกษตรอินทรีย์ ประกาศรายชื่อเกษตรกรที่ผ่านการรับรอง และออกใบรับรองให้แก่เกษตรกร โดยครั้งที่ 1 มีเกษตรกรผ่านการรับรองจำนวน 38 ราย